KATO ANAY BY EDGARDO ZABAL SR.
Ro Polo nga isaeang ka barangay nga sa este hay Dingle sa norte hay Lapnag, sa sur o ilaya hay Badiangan ag sa nakatundan o norte hayRosario ag Navitas ag Malinao. Sa tabuk it aklan ng suba hay sitio Kub-Kub sa nayon nga karsada hay Panaklaban, masunod hay Gin-utod Owakan, Barangay Proper ag dayon hay pandayan nga sitio sa may parte it sidlangan.
Idto sa may dueonan it Dingle hay gahalin ro tubi halin sa bukid ro parte it tube hay ginatawag nga owakan creek paadto sa Aklan river.
Una sa proper it Barangay Makita sa sidlangan nga parte ro Basketball Court ag ro kindergarten nga eskuylahan.kun paadto ka halin sa poblacion Banga, pag-abot sa Polo hay Makita sa waea nga parte ro Polo Elementary School ag sa tabuk sa nakatudan ro barangay pavement gina , liwat ro mga binayle ag programa kon tiempo it Mayo ko ka pista ko patron nga nuestra Senyora de Antipolo y Buen Viaje.
Ro produkto it Barangay. Polo hay copra,quarry it baeas ag bato, pawod ,saging ,paeay ag eabi guid ro sanduko, siyaw, itak ag talibong, nga ginabaligya sa Balete ag Libacao,Aklan.
Ro 19 century ro hauna nga panday it sanduko hay si Panday Kikoy-Francisco Zabal , asawa ni Posay-Pomposa Resico Rabanes. Gina tawag imaw nga si Tela Posay ay ro anang asawa nga si Panday Kikoy hay tinyente it baryo ko andang tiempo.
Ro eskuylahan anay hay primarya paeatya pero gin ubra nga elementarya ko 1960’s. ro tumandok ag ana nga mga inunga ag mga apo hay owa gid it antigo mag obra it sanduko ay iba ita nga propesyun ro anda nga ginpila. May tatlo pa makaron 2010 nga pandayan ro naga obra it sanduko nga mga taga iba eota nga lugar ro andang ginhalinan.
Ro barangay Polo hay ginpangaeanan sa isa eang polo polo nga nagtubo sa tunga it neanas nga suno sa mga katigueangan hay may ginaeubong nga linga nay it mga ati- ay basi bue-on it mga kastila ay rato nga linganay kun bagtingon hay abot sa ka morosan-muslim suno sa istorya, ngani anda lat-a nga gin eubong. Royon nga pulo pulo hay mga sangatos metros it eayo sa eskuylahan pa adto sa nakatundan.
Makaron ro POLO hay may mga welding shop ,vulcanizing shop ag ro labor force hay may karpentiro, pintor, drivers. Nurses,doctors, engineers, teachers, architects, health workers, bankers ag iba pa. (Translation in Spanish coming soon,,)
SA Su-eod it Bagoe
Una anay naga ta-o ako it katahuran, Sa mga tawo nga masuma-eang.
Basi sing hanon ninyo
Owa ako it batasan
Ma-umid pa pati
Pobreng ginikanan.
Kon ako mag saka sa baeay
Sa bangko gadayon
Ag bumisa sa mga katigueangan namon
Agud indi malipatan ro pagkamatinahuron
Si-no ba-ea katon nag alila
Tag kita hay maisot ag masangang nga unga Kundi aton nga ina,
Ina nga ginapalangga.
Sin-o ro san amok
Permi na-akig,
Ag sa eangaw perming naga amlig
Indi mahapunan ag maangkit it sapat nga nagahalit.
Sin-o sa duyan ro permi nagakanta
Matamis ag matanoy na limog it mahal nga Ina.
Agud matulogan ro unga nga ginapalangga.
Kung ako magkatulog sa katri nga may banig
Dayun ko nadumduman, Nanay kung mapinalanggaon
Nga uwa it katapusan, agud ro gadu-eoy-gon malipatan.
Pero awat eamang, bisan alinun it bueong
Ro kahidlaw sa ginhalinan nakon,
Ako eota nga nalipatan, ro pagpalangga nga gin aman.
Pero bukon pa ulihi ro tanan
Akon gid nga balikan bisan sa damgo eang.
RO DAMA
BY: EDGARDO R. ZABAL, SR. Ro daya ngara nga hampang hay pwede nga pang indoor or pang out door. Gina hampang ra it daywang katawo. Ro tawag ko hampangan hay damahan, ag gaeapad it sang piye cuadrado, depende sa gusto it manog hampang, pwede nga sa karton o tapi iguhit ro linya agud may hampangan. Ro pag hampang kara hay daywan ro klase it ginatawag nga piyisa, itom o puti, maisot o mabahoe.Ro manughampang hay ro krus hay permi nga sa tuo ro posisyon. Ro dama hay may numero nga naka disignar sa ginatabu-an it ikis nga linya it damahan. Ro mga numero hay 1 hasta 16 sa itom nga parte sa puti hay 1 man hasta 16.May 24 nga piyisa o piyon ro dama. 12 sa puti ,12 sa itom. Ro ginatawag nga posibilidad nga una nga sulong hay pito. 1.16—4.16—1.15—2.15—3.14 ag 3.13. raya nga first move o una nga sulong, pwede nga puti ro mag una o itom, depende sa kasugot it gahampang.
Daywa ro klase it pag dama, Talyanao Derecha. Kon Derecha hay indi makakaon (takes) kon sa ahedres it pabalik, makakaon eang kon maka dama eon. Ginatawag nga naka dama eon kon do piyisa hay naka-abot sa numero nga 9,10,11,12 nga parte it damahan. Ro kaeaba-nan hay talyana may pabalik nga pag kaon. Dapat ro pag sulong hay touch move ro bu-ot sing hanon hay pag natabing ro piyisa hay imaw ro itira o isueong.Daya nga hampang hay Makita sa mga barberya o sa karenderya sa kanto kanto. Abu ro miron, manog usyoso, mayad pa ro miron sa ga hampang, permi nga nagaturo. Nagakaduea abi ro konsentrasyon it manog hampang kon gina kueba-an ag sobra sa pag pati sa kaugalingon. Raya ngara nga hampang hay pang pataliwan it oras ko nga tawo. Gina tawag nga checkers. Bisan sin-o hay pwede na mag hampang, owa it ginapili nga edad it tawo, baye man o eaki.Kon paalin mag padaog hay madali eang hay madali eang. Kun sino ro uwa eota it piyisa hay perdi. May patas man kara! Kun hindi eon pwede makaon ro piyisa it isang manog hampang ag puro eon dama ro sa pihay hay huyapan it doce sulong , kon matapos ro doce sulong hay patas eon.
Sa kamatuoran hay owa ita-a-na it ga daog sa dama. Tanan ro sulong hay patas, ugaling hay napirdi eang sa pihak kon hilipat it pag counter attack hay may dala nga kueba. Ro dama nga sulong hay may ginatawag nga variation o pagbaylo it sulong. Ro pag baylo it sulong hay kada pito ngaron nga una nga sulong hay sobra nga 300 ro pag baylo baylo kon i-record ro hampang ko daywa nga katawo hay sa sueod it sang oras hay maka record it mga 10 nga baylo kada pihak.Ro mayad nga manog hampang hay kilala ro gadaog sa tatlo nga tira. Ro mayad abi mag dama hay pirmi may preparasyon, may konsentrasyon, gina analisar ag owa ga tira it aeang-aeang, ana ikaw nga istoryahan ag naga pamantaw diretso sa mata agud maduea ro interes it kontra sa sulong nana. Hasta maka tira it saea. Maka bueoyog ra it ueo ag makataeapon ra nga hampang. Pang palipas oras da. Tama eang antigo ka agud may kalingawan.
Hala sige, tawga ring amigo ang mag dama kamo. Basi kon makilea kamokatuead ni Tatay Marce..
PANA-NAMGO EANG
by Edgardo R. Zabal, Sr.
Ro hambae ko iba hay ro pana-namgo hay bunga it ga-oy nga eawas sa pagtrabaho kon adlaw.
Mabuhay eot-a ro akon mga ra nga damgo, ag ginsueogpon, eang nakon ro iba pa nga damgo, ko 1986 hay ginsugiran ako ko akon nga kilaea nga ibhan ko imaw sa ana nga gina-istaran makaron. Preparahan agud permi kita ga kilita.
Nagka-ea-hu-eog eot-a ro dahon it tiempo hay owa it-a gihapon natuman. Apang pag abot it 2008 hay gulpi eang nga tumunog ro doorbell. Estorbo gid-a ro tawo ngara, gali hay manog hatod it sueat.
Owa ko anay pag-buksi ro sobre, ginbutangan ko it petsa ag oras kon kan-o ko nabaton. Ginpinabaliskad ko bag-o ko buksan, akon gid-a matuod nga panga-ean, ro naka sa-ad sa sulat ag ma-adto eon ako sa ay Tiyo Sam nga lugar. Ginapa-pahaum ako it mga papelis katuead ko Barangay clearance, Police, Mayor, court, NBI, Baptismal, Birth certificate, marriage, Picture ag passport. Ginpataliwan ko anay ro tatlo nga buwan ay malisod ro ga desisyon eagi. Tag akon eon nga ginpadaea ro baeos hay may problema, ro akon nga pangalan hay owa ka rehistro sa Local Civil Registrar ag may Jose ro partida de bautismo.
Sa madali nga estorya gin-kaayad tanan ro saea sa simbahan ag idto sa National Census and Statistic Office. Abutan it daywang domingo hay umabot eon ro sueat it NVC. Ginapabayad ako para sa pag proseso ko it iba nga papeles naton pero owa ga baton it cash kondi hay cheque. Nag utang ako it kwarta ag padaehan. Abutan it sang buwan hay may umabot eon man nga balita nga kon may onga ako nga owa pa 21 hay pwede ko nga kaibahan sa pag panaw.
Ginpadaehan ko man dayon, abu pat-a nga papeles ro akon gin sueatan hasta nga pina adto kami sa Manila, nag adto ako sa ay Lucas nga ospital, aba hay gapila idto. May numero, ag gin taw-an it papeles eon man ag pasueatan ka-eo-eo-oy eang ro indi kaba-eo-baeo mag basa ag magsulat. Pila eon man kon siin ka nga nacion ga-adto. Mabayad besan it litrato ag fingerprint.
Idto eon sa ikaywa nga pa-nae-gan ro eksamen. Tan awon tanan ro parte ko eawas ag gin X-ray. Balik eon man pagkatapos it daywang adlaw. Ginapa uli eota ro akon nga kaibahan ag ako hay ginabalik pat-a sa sueod it tatlong adlaw para sa dugang nga eksamen sa eawas.
Nag uli dayon ako sa probinsya ag may bilin nga tumawag ako pag abot it daywang buwan ko resulta. Pagtaliwan it daywang buwan hay tumawag ako, negative tanan ro resulta ko eksamen. Bumalik ako sa ciudad ag umagi sa ospital ni Lukas gin injection kami at iba pa nga mga immunization, ag madason nga domingo hay pangutan-on eon kami it embahada.
Tag idto eon ako hay ga iba ro koe-ba ag kahadlok ay kabuhay ro amon nga numero tawgon. Alas kwatro it agahon pa kami nag pila, natapos kami hay alas dos eota it hapon naumpawan ro akong kakueba tag hambaeon ko consul nga pwede eon ako kapanaw. Bayaran ko ro koreo ay I’deliver ro passport ag visa sa akon nga address. Sige pat-a ro akon nga tueog, may kasugpon pat-a ro damgo.
Nagbakae dayon it ticket sa eroplano ro pagkabaton ko akon nga passport , ag naka abot gid man ako sa lugar ni Tiyo Sam. Habugtaw eang ako ay inuyug uyog ro akon nga abaga ko akon nga kahulid, ay naga hinuea-gok ako ag naga agueo eon. Sabat ko ay “sakit taron it gapamati”. Nang hilam-os eang ako, ruyon ro premiro nga gabii sa ay Tiyo Sam nga lugar. Gapanaw abi kami sa SF ngani una eang anay kamo.
TAG MAINTOK PA KAMI
BY: EDGARDO ZABAL SR.
Ro ka-eanasan anay kato sa Polo hay may mga punong may tubi, ku-oi-igi,kapinan ag abu nga mga sari-saring isda, katuead ko puyo, gurami, tilapia,pantat, aeog-sok ag iba pa.
Pero pag-gamit ko mga mangungu-ma it hilo, katuead ko Endrin ag mga herbicide hay amat –amat nga nagkaeaduea ko similya ag owa eota it habilin, kon may una man hay ubos pila eon-lang ag bisan ro owakan creek hay ubos man ro mga isda at kadu-ea.
Sa suba- Aklan River- abu anay nga isda ro madakup, wa mat lawi ka eang o mamunit hay mau i-uli eon nga pang tu-um o saingon ag payokan nga may tang ea dag a-eabihig.
Na-ubos eot-a ro bagtis, paeangn ueang, asu-os, sili ag iba pa nga klase it isda ay owa it pata-ratas nga pag gamit it hilo ag dinamita kato ro mga tawo. Pati ro isda nga permi hadakpan ni Tay Gario-Oligario Casiano asawa ni nay Dica-Teodirica Rabanes Zabal- nga baeanak hay owa eota ro pangisda ni Tay Gario hay ta-an ag eaya, raya ro klase it pangisda ro ana nga gamit.May mga trabaho man ro mga tawo nga iba Polo hay gapananggot may kawit, saeod, hungot, ag sanggot ag maisot nga sueodlan it balok-o tungong agod manamit ro timplada it tuba.Naduea man ro paggamit it eosong ag hae-o, kayog, bakid, tabungos, banig nga gina bun-agan it paeay, gin islan eot-a abi it galingan, ag mga plastic nga gamit owa eon man ga-giok ay may thresher eota ag may blower pang limpyo it paeay.Ro eanas hay gina tractora eota ro gamit sa pag arado hay naduea eota katulad ko arado, ligis, guta, kang-ga. Ro pagta-num it paeay hay gina sab-bwag random- ag gina gamitan it weedicide kon may halimunon owa eota ga hugbas. Owa eon man gagamit it gayog ro gamit hay karit.Abu eon nga mga tradisyon nga sina-una nga napa-ea-abi ko harana, pag adto sa bay lihun nga kaibahan ro abu nga kasi maryo o igmanghod o tatay ukun nanay man ko mga daeaga.
Ah!....masadya, mamingaw ag makatueo-eo it luha kon madumduman ro baryo nga namat-an, natawohan ag nabahu-ean, kon agton, owa man abi it radio, owa man it relo, owa man it tv, cellphone, pamaeo eang it manok nga agak ro mabatian, ruyon ro gina-gamit nga orasan it taga baryo. Indi pa ngani makainom it mainit nga tubi hay nanaog eon. Uwa ngani it kape bisan taho owa. Malimug-mug eang ag umadto sa pasungan o pastolan ag guyuron ro anwang. Indi man masakyan ro anwang ay gahugum, naghalin sa eogan-eogan. Daehon eon ro kaeat na pang eawig ag ihigot ro anwang agud Pahang eabun, Dayon hay umadto sa alipotos ag umusoy it tino-tino, maria maria ag hapon hapon, matsa ligbos ron pero maintok ro ana nga paying dayon hay humapit it kulitis ang pako ag bumalik sa anwang.Guyuron eon man ro anwang ag daehon sa suba, Aklan River. Pasabsabon ag paligsan.Kami man hay maligos hasta ayawan it paligos. Dayon tumakas ag hapinan it dahonit saging ro likod it anwang ay kon owa hapin hay makatue ro ana nga panit kon mabasa. Magpue-panihoe dayon sa ibabaw it anwang. Bakero eang kami sa amon nga lugar kon agahon ag hapon gabantay it anwang, samtang naga bantay akon ro ulan ag silak.Pag abot sa baeay ihigot eon ro anwang, ag sumaka sa baeay, mataas ro hagdan ,uso pa abi kato ro mataas nga baeay libot it pinsa para sa manok ag baboy.Ro pamahaw hay linugaw, gina butangan eang it asin ag tagbilog pat-a nga kon tawgon hay doe-doe, owa man it kutsara, dahon it saging o dahon it niyog ro ginagamit nga kutsara agud makaon ay mainit. Hangawa man ngani ako ham'an gamitan pa it tulay ay ma-eapit eon sa ba-ba. Kon hapon balik eon man sa obra, owa it katapusan.
Manikop eon man sa suba it akean, abo abi nga u-eang, bagtis, dayon usoy it a-eabihig ag gawod nga niyog ag obrahon nga tinumkan, mahaeang-haeang pa abi ro timplada ni tatay, abaw naga piyong piyong pa ro mata ni nanay kon mag higop it sabaw.
Pag kagabi-i mabatian ro huni it agagangis, mga pispis ag ro aninipot hay naga pakita ko andang kahayag ag ro mga ayam man hay naga linahay sa mga tawo nga naga-aeagi sa kab-eangan.Ro mga naga inom it a-eak hay mabakae it sihuktong o jin. Ro paea-inom it tuba hay mabakae, bakod 5cents, abi ro sang litro nga tuba.Kon adlaw nga domingo hay masimba owa eon abi ro mga misyonero nga distino sa among banwa ag baryo. Pagkahapon hay may bueang abu nga tawo, abu man nga baligya abi ko binakoe nga bisaya nga manok tinum-kan nga ueang, inubaran ag sari-saring kumbo-maruya nga saging ag balinhoy gutao, kamote, may mga prutas man nga tag hangin katmon,bayawas,tambis,mangkupa. Gina usoy usoy ko gid ro tugis ag santoe, kun amat may eangkawas, manami abi ron i-iba sa dayok.May baligya man nga karne it baboy kun kis-a may naga matansa it anwang. Abaw! Barato ro kilo it karne it anwang sitenta sintimos eang.
Pagka aga balik sa eskuylahan, may klase abi kon Grade I pa eang ikaw hay bida si Pepe ag Pilar sa mga libro. Abi mo ma-adto sa eskuylahan hay uwa it baeon, ro sueodlan it papel, lapis ag tueon-an hay himo sa buli nga bag. Owa pa it sapatos, makaka eo-eo-uy gid. Makatapos man sa elementarya hay abo gid-a ro sakripisyo.
Ro panga buhi gali hay ka-o-eogot, malipayon ga tilindog ro baeahibo nimo kon madumduman matsa gatikang ka sa gapilipiti it ka-dudueman it kagab-ihon nga owa it kahayag it buean ay tigdueo-eom. Pero pagtaliwan hay mahumot , matsa a-eanghilan, o rosas ag asukal nga ginadapo-an it bahaw bahaw agud ibhan ka nanda sa pag panakayon sa pag pangabuhi.
Abi mo, masadya gid ro pangabuhi sa baryo. Tag maintok pa kami, gintun-an kami it pag kaingin, ginapukan ro kahoy ang hawa nan ro eogta, it halimunon, gina sug-an ro dahon it kahoy agud gahawan, tapos taga-ron ag ro buho hay hueogan it paeay, sa libot hay tam-nan it tinu-ea.Matambok ro tanom ay abo nga abono ay owa higamit ro eogta it pilang dag-on.
Pag ani ro paeay hay gina-obra nga bugas ag tug-onon, ginpatyan it manok, Aba! Kahumot it humay, bisaya abi kun tawgon hay umabot ngani, ginapatyan it manok hinubaran pa. siguro naga pina-na gitlon kamo ano? Katulad ko akong kilaea. KILAEA NYO KUN SIN-O?
BINAYLE
Raya nga terminolohiya hay mabati-an it taga baryo sa bibig it mga daeaga ag soltiro mga 50 años eon ro naka taliwan o sobra. Binayle naga saad nga maadto sa baylehan masa-ot kaeabanan ro binayle hay sa baeay pat-a ginahiwat, dahil ko ra tong mga tiempo hay owa pat-a it pavement ag sound system. Ro gatukar hay gitara, bajo, biyolin ro bajo hay sa bueotangan it gas o container nakahigot ro cuerdas. Ro gakanta hay ro tawo nga andang kaibahan o bisita ro bayad hay 25 cent eang. Kon pabayle it kandidato sa andang o kapistahan sa baryo. Ro iwag hay hasag kon ka-ngayon ro mga daeaga hay may pormal sid-a nga inbitasyon para sa ginikanan. Indi mag adto ro daeaga kon bukon it abu sanda nga naga panaw, kon amat pa hay kaibahan ro nanay. Nagasuksuk gid-a ro daeaga it blusa ag sayal may piticoat pa.
Ro soltero hay plantsado ro saewae ag Polo, may ta-eom pa ro saewae, ag bag-o gid-a nga paligos kon imo sanda nga tan-awon. May pahumot pa, ag ro eaki hay gagamit it pomada. Nakasapatos it ana ro eaki imaw ro baye. Kon ro soltero hay mabuyog ro ana nga u-eo hay indi-a-it-ana pag-sundan o pagpare-hahan it daeaga. Gabantay abi ro mga nanay it daeaga. Owa it-a it malisya ro pagbayle. Matinahuron pa ro mga eaki ag may respito sa ginikanan ko mga daeaga.
Indi eagi maka uli ro mga bisita kon sa baeay ro binayle ay sarado ro puertahan. Ginapangutana ro bisita kon ano ro kinahangean, konnaduyog napatueogon ikaw, kon nauhaw abu nga inom, kon ginagutum hay abu nga pagkaon. Naga patay gid abi it manok ag baboy ro gapabayle ngani hay bago mag uli hay ka-on eon man, owa anay it bayle ro pag uli hay mga alas 4 eot-a it agahon, ag ginatililipon ro mga sangka kaibahan agad pinsan man mag uli.
Kon ro pabayli hay sa mga eskuylahan hay kon sino nga kandidata ro ga kangay, idto man ga ihapon ag ginatipon ro kwarta nga ginabayad sa puerta bale entrada agad huyap sa boto it duyon nga kandidata. Kon ginsakay it saeakyan ro lugar nga pagahiwatan it binayle dahil maeayo hay gina-arkilahan it bus. Ulihi eota ro sound system mga 1960 nag uso ro raya nga naga sonata hasta makaron. Ro mga moderno nga saot kato hay cha-cha,tango, rock N roll, mambo, jazz ag iba pa. masadya sa baryo, haeos adlaw-adlaw hay iba-iba nga baryo ro may sina-ot, kon amat naga dungan, naga baeaslan dayon ro mga daeaga ag soltero. Mabuhay eota tiempo ngani nag iba man ro kina ugali it
tawo. Madsig-adto eota sa baylihan, ag owa eota gina sundi it ginakanan ro mga dalaginding. Iba man ro tiempo it musika. masa-ngag nga indi haeos mabatian kon ano ro liriko it kanta. Kon mag adto sa baylehan ag idto sa tabuk it suba hay sa bae-sa gasakay imaw man pabalik. Siguro hay owa eon it pagbalik ro sina-una nga ugali o batasan kon mag pamaylihan kabay nga magbalik agud ro komunidad hay owa it problema, permi nga masadya, ok baea?
